زنجره مو

زَنجـِره (به انگلیسی: Cicada)‏ یا مو یا جیرجیرک دشتی گونه‌ای حشره است از راستهٔ نیم‌بالان (Hemiptera)، رده زنجره‌ریختان (Cicadomorpha) یا Auchenorrhyncha که دارای چشمانی ریز و با فاصله از هم بر روی سر و بال‌های شفاف ترانما با رگ‌بندی زیاد است.

زنجره‌ها با ملخ‌ها خویشاوندی ندارد بلکه خویشاوند زنجرک‌ها (leafhoppers) و حشره بزاقدار (spittle-bugs) است.

حدود ۱۵۰۰ گونه زنجره در جهان وجود دارد که غالباً در مناطق معتدل گرم تا گرمسیر سکونت دارند. برای مثال ۲۰۲ گونه در استرالیا، ۱۰۰ گونه در جزایر اسپانیا و تنها یک نمونه در پادشاهی بریتانیا می‌زید. گونهٔ بریتانیایی آن در ۶۱ درجهٔ شمالی پراکنده‌اند. این حشرات عموماً درخت کاج را ترجیح می‌دهند ولی در لاروهای پیر پوست اندازی بر روی ساقهٔ علف و گاه سرخس نیز دیده شده‌است. به طور کلی چرخهٔ حیات جیرجیرک‌ها چندین ساله‌است و اکثر این دوره به صورت لارو و زیر زمین سپری می‌شود. حشرهٔ نا بالغ با سوراخ کردن ریشهٔ گیاه و مکیدن شیرهٔ آن تغذیه می‌کند. در بعضی گونه‌ها زمان زیادی تا بلوغ و جیرجیرک شدن صرف می‌شود. از جمله magicicada از آمریکای شمالی که به علت چرخهٔ حیات ۱۷ ساله‌اش شهرت دارد. گونه ای دیگر از این این حشره با نام محلی تژق وجود دارد که در خراسان جنوبی شهرستان قاین در فصول گرم سال یعنی از نیمه های بهار دیده می شود. تژق هم لابه لای درختان و بوته های خشک گیاهان را برای اقامت بیشتر ترجیح میدهد. تژق مصرف خوراکی دارد و به ذائقه مردم محلی طعم لذیذی هم دارد. مردم محلی قاین تژق را مثال تخمه شور و مصرف میکنند.

همهٔ حشرات به‌وسیله پرواز کردن از خطر فرار می‌کنند، اما ملخها وجیرجیرکها جهش می‌کنند. این حشرات سنگین دارای پاهای سنیگنی در عقب بدن خود هستند. این حشرات معمولاً می‌تونند ۱ متر (۳ پا) یا بیشتر جهش کنند.

---

 

چرخهٔ زندگی زنجره‌ها

عکس‌هایی از توالی زمانی یک زنجره،

سه چرخهٔ اصلی برای زندگی زنجره‌ها وجود دارد که هر یک از این گونه‌ها دارای ۲ فرمت ۱۳ و۱۷ ساله‌است. M.Septendecim، M.Septendecula و M.Cassini که به اختصار آن‌ها را decim، decula و cassini می‌خوانیم، اسامی این سه گاهنامه جیرجیرک هاست. در این سه گونه، Decim بیشترین تراکم را در شمال، Cassini بیشترین تراکم را در می‌سی سی پی و Deculaدر هر قسمت کمیاب است. لاروهای یک دوره در گونهٔ ۱۳ ساله بیشتر در محدوده مناطق مرکزی توزیع جیرجیرک‌ها و در نمونهٔ ۱۷ ساله در شمال، شرق و غرب به دنیا می‌آیند. البته امکان اینکه دلیل ۱۳ یا ۱۷ ساله بودن دوره‌ها چیز دیگری باشد، دور از ذهن نیست. بعضی از متخصصان این مساله را به زمان بلوغ و تعداد مولد جدا که می‌تواند در سال‌های مختلف پدیدار شود، ارتباط می‌دهند. جمعیت جیرجیرک‌ها را لاروهای منتخبی تشکیل می‌دهند که به تنظیم زمان چرخه‌شان بستگی دارد. فرضیات نشان می‌دهند که هر دوره شامل ۳۰ لارو ۱۳ و ۱۷ ساله‌است که از این تعداد ۱۲ لارو ۱۷ ساله و تنها ۳ لارو ۱۳ ساله بالغ شده و در این صورت ۱۵ جیرجیرک حتماً مشاهده خواهد شد. دورهٔ ظهور جیرجیرک‌های ۱۳ و ۱۷ ساله، هر ۲۲۱ سال یک بار روی هم می‌افتد و لاروهای ۱۳ و ۱۷ ساله به طور هم‌زمان جیرجیرک می‌شوند. آخرین بار این اتفاق در ۱۸۹۷ رخ داد و دفعه بعد در ۲۱۱۸ رخ می‌دهد. نرها و ماده‌ها در اواخر آوریل و اویل ژوئن اجتماع میکننند تا در گروه هم سرایان برای ۲ هفته آواز بخوانند و جفت گیری کنند. ماده‌ها به صورت پراکنده تخم ریزی می‌کنند و تخم‌ها پس از ۶ تا ۸ هفته سر باز کرده و لاروها مستقیماً به داخل خاک می‌روند. ارزیابی‌های انجام شده نشانگر این حقیقت است که ۹۸٪ از لاروهای از تخم در آمده در دو سال نخست زندگی خود می‌میرند.

تولید مثل

بر عکس غالب راست بالان، زنجره‌ها به روبه رو ایستادن در طول مدت آمیزش تمایل دارند. در گونهٔ cicadatra guera آمیزش حدود یک ساعت طول می‌کشد.

تخم گذاری

تخم‌ها کپسول‌های بلندی هستند که در یک انتها نوک تیز می‌شوند. هر ماده حدود ۴۰۰ تا ۶۰۰ تخم در هر نوبت می‌گذارد. در تمام گونه‌های شناخته شده، والد تخم خود را روی مواد گیاهی می‌گذارد. تخم گذاری توسط حشرهٔ مادر در محل‌هایی که خانهٔ تخم‌ها (egg nests) نامیده می‌شود، انجام می‌گیرد. هر خانه حاوی تعداد کمی تخم صورتی روشن است و لاروها نیز پس از بیرون آمدن از تخم همچین رنگی دارند. حشرهٔ ماده در گونهٔ magicicada septendecim را می‌توان در هنگام بررسی شایستگی درخت برای تخم گذاری مشاهده کرد: ابتدا او شاخهٔ کوچکی را گرفته و با یکی از پاهای جلویش قطر شاخه را اندازه گیری می‌کند.اگر قطر آن بین ۳ تا ۱۱ نباشد عموماً تایید نمی‌شود. سپس با کشیدن پوزه‌اش بر شاخه و رسوخ در آن امکان ترکیب آن با ماده‌ای دیگر را می‌سنجد. آنگاه با کشیدن اندام تخم ریزش بر سطح چوب سختی و استحکام آن را می‌سنجد.پس از این مراحل تخم ریزی آغاز می‌شود. ساختن آشیانهٔ تخم و تخم گذاری، فعالیتی وقت گیر است.حشرهٔ ماده توسط اندام تخم ریز اره مانندش شیار یا سوراخی در چوب حفر نموده و در آن تخم گذاری می‌کند. این مراحل در طول مدت تخم گذاری چندین بار تکرار می‌شود. تخم‌های جیرجیرک تقریباً تخم مرغی شکل هستند.

لارو

لاروهای زنجره در گونه‌های مختلف بسیار شبیه به هم هستند. سر نسبت به حشرهٔ بالغ مخروطی تر است و پوزه‌ای قوی دارد. شاخک‌ها بلند تر و محکم تر از حشرهٔ بالغ است و چشم‌ها اندام‌هایی غایب هستند. بال‌ها بعداً پدیدار می‌شوند. قسمت قدامی سینهٔ حشره بسیار پیشرفته و قوی است و به کمک یکی از پاهای جلویی در حفاری‌های طولانی موثر است. شکم چاق و قطعه قطعه‌است. لارو حشره با پوسته‌ای یکپارچه پوشیده شده‌است و تنها پاهای جلویی آزادند. این پاها در بیرون آمدن حشره از آشیانهٔ تخم و پاایین رفتن استفاده می‌شوند و پس از سر بازکردن تخم بی درنگ خود را در جستجوی غذا دفن می‌کنند. لاروها از ریشهٔ گیاهان تغذیه می‌کنند و حفاری‌های عمیق در خاک و تغذیه از ریشه‌های طویل به صورت پی در پی و کاملاً غریزی است. تغذیه در لارو و حشرهٔ بالغ، با رسوخ در بافت چوبی و مکیدن شیرهٔ آن انجام می‌گیرد. این جیرهٔ غذایی شامل مقدار زیادی آب، شکر کم و اسید آمینهٔ فراوان است. بیشتر طول عمر در دورهٔ لاروی و در زیر خاک سپری می‌شود.

حشرهٔ بالغ

حشرهٔ بالغ ای شیرهٔ بافت چوبی تغذیه می‌کند. لذا می‌توان گفت که حشره در طول زندگی خود مایع زیادی مصرف می‌کند. اساساً شیره بافت چوبی شکر کمی دارد. جیرجیرک دید خوبی دارد و از قدرت شنوایی بالایی بر خوردار است. این حشرات، موجوداتی هشیار و بسیار محتاطند و از بال‌های خود جهت فرار از توجه انسان استفاده می‌کنند.

آواز خوانی

غالباً جیرجیرک‌های نر آواز می‌خوانند. در اغلب موارد با توجه به بررسی‌های انجام گرفته آهنگ‌ها به اندازهٔ کافی متمایز هستند که بتوان آنها را با توجه به هدف شان طبقه بندی نمود. جیرجیرک‌ها تقریباً همیشه در محل استراحت و عموماً بر روی گیاهان آواز خوانی می‌کنند ولی در مواردی هم در سوراخی داخل زمین انجام می‌گیرد. جیرجیرک‌ها به ندرت در هنگام پرواز آواز خوانی می‌کنند، با این حال در نمونه‌های اندکی ضبط شده‌است. جیرجیرک‌ها معمولاً در محلی رو به آفتاب آواز می‌خوانند و اغلب در روزهای آفتابی. در گذشته بیزاری جیرجیرک‌ها از آواز خوانی در روزهای مرطوب را به کار نکردن غشای نوازندهٔ بدن آن‌ها نسبت می‌دادند، اما حالا می‌دانیم که علت چیز دیگری است. جیرجیرک‌ها به وسیلهٔ ماهیچهٔ خاص و تسمه مانند دهل و نقاره (پوسته سخت دنده دار مخصوص) که بر بالای نخستین مقطع شکمی قرار دارد، موزیک می‌سازند. این ماهیچه پوست سخت شکم را می‌لرزاند و صدا تولید می‌شود. بر خلاف آنچه به نظر می‌رسد جیرجیرک‌ها بیش از یک نوع صدا می‌سازند، مثلاً نمونهٔ fidicina mannifera از پرو، ۴ آواز مختلف دارد: یک صدا در هنگام مزاحمت و ناراحتی، یک آواز برای صدا زدن، صدایی با دامنهٔ کم و بالاخره آواز اصلی. هدف اصلی آواز خوانی جیرجیرک جلب توجه حشرهٔ ماده برای جفت گیری است.

هجوم میلیاردی جهت جفتگیری

هر ١٧ سال یک بار اهالی شرق آمریکا مجبورند چند روزی را در کنار میلیاردها "زنجره" زندگی کنند که از اعماق زمین بالا می‌آیند تا جفت گیری کنند و باز به زیر خاک بروند. این حشره در اینگلیسی «سیکِیدا» (cicada) نام دارد. سیکِیدا آخرین بار در سال ١٩٩٦ در منطقه شرق آمریکا ظاهر شده و قرار است تا چند روز دیگر (اوخر می 2013) میلیاردها سیکیدا از اعماق زمین به سطح برسند و فاصله ای ٩٠٠ مایلی از شمال جورجیا تا نیویورک را بپوشانند و مشغول جفت گیری شوند. علاوه بر ناخوشایندی و شمار میلیاردی این حشرات- به طوری که تمامی سطح زمین بویژه در مناطق جنگلی را می پوشاند- صدای جفت گیری آن‌ها بسیار بلند و گوش‌آزار است. نرها با استفاده از غشاء دندانه‌ای بدنشان برای جذب ماده‌ها و ماده‌ها از طریق به‌هم زدن بالهایشان صدا تولید می کنند. این دوره حیرت انگیز چرخه حیات سیکِیداها چندین روز طول می‌کشد.

خبرگزاری رویترز به نقل از کریس مایر، کارشناس حیات وحش در مرکز کشاورزی ایالت کانتیکت می گوید سیکِیداها قرار است اواخر ماه مه یا اوایل ژوئن در مرکز کانتیکیت ظاهر شوند.

این سومین باری است که آقای مایر دوره جفت‌گیری سیکیداها را مورد مطالعه قرار می‌دهد. او قبلا یک بار در سال ١٩٧٩ و یک بار ١٩٩٦ شاهد دوره تولید مثل سیکیداها بوده است. او می گوید دفعه بعدی که سیکیداها می آیند سال ٢٠٣٠ است و او ٨١ ساله خواهد بود.

مایر می گوید اولین دوره ثبت شده علمی سیکیدای نوع ٢ در سال ١٨٤٣ بود. ورود ناگهانی و غافلگیرکننده سیکیداها طوری است که همه جا را فرامی‌گیرند، از کناره درختان گرفته تا لبه دیوار ساختمان‌ها، باغچه‌ها، و حتی روی لاستیک اتومبیل‌ها.

تعداد سیکیداهای گونه ٢، نسبت به گونه های دیگر بسیار بیشتر است بطوری که در هر هکتار هزاران تا یک و نیم میلیون حشره مشاهده خواهد شد. تعداد حشرات آنقدر زیاد است که دشمنان آنان مثل پرندگان، عنکبوت‌ها، مارها، و حتی سگ های منطقه قادر به خوردن تمامی آن‌ها نیستند.

حمله این حشرات بسیار مشمئزکننده است اما سیکیدا نیش نمی‌زند و به محصولات کشاورزی آسیب نمی‌رساند. این امکان وجود دارد که سیکیداها در صورت تغذیه بیش از حد از نهال‌ها یا بوته‌ها و یا تخمگذاری در میان شاخه‌ها به آنها آسیب بزنند.

پس از جفت‌گیری پرسرو صدای حشرات، ماده ها در میان شاخ و برگ‌ گیاهان تخم می گذارند که کمی بعد کرم‌ها از تخم بیرون می‌آیند و برای ١٧ سال به اعماق زمین فرو می‌روند و از بافت چوبی گیاهان تغذیه می‌کنند اما این بافت چوبی ارزش غذایی زیادی ندارد و دانشمندان می‌گویند یک دلیل آهستگی دوران بلوغ لاروها، همین است.

هر ١٧ سال، چند هفته قبل از آن که سیکیداها به سطح زمین برسند، تونل هایی را از اعماق زمین تا بالا حفر می‌کنند. وقتی دمای خاک از ١٨ درجه سانتیگراد بیشتر شد، کرم‌ها معمولا پس از غروب آفتاب بالا می‌آیند و در کناره درختان و بوته‌ها ساکن می‌شوند تا آخرین تجربه بلوغشان را پشت سرگذارند. 

مرفولوژی

زنجره پسته، حشره کوچکی با رنگهای زرد مایل به سبز زیتونی تا قهوه‌ای رنگ، که طول آن با بالهای باز در حدود ۳ تا ۳٫۵ میلیمتر می‌باشد. سر آن بزرگ و عریض تر از عرض سینه‌است که به یک خرطوم کوتاه چهار مفصلی ختم می‌گردد. شاخکها مویی (setiforme) و در رفتگی کم عمق کوچکی در بین دو چشم قرار گرفته و دو مفصل اول شاخکها خیلی درشت و ۵ مفصل بعد کوچک و ۴ مفصل انتهایی خیلی کوچکتر و در ماده‌ها آخرین مفصل نازک و کشیده می‌باشد ولی در نرها به یک صفحه بیضی شکل نوک تیزی ختم می‌گردد.

سینه اول (Poronotum) ذوزنقه‌ای شکل و سبزرنگ است که روی سینه دوم (Mesonotum) سوار شده و در قسمت قدامی سینه دوم سه لکه سیاه رنگ دیده می‌شود که یک در وسط و دو تا در طرفین آن بوده و در قاعده به هم متصل می‌باشند. سپرچه سینه دوم (scutellum) خیلی واضح و مثلثی شکل است که رأس آن به طرف پائین قرار گرفته، پاها به رنگ زرد و ساق پاهای عقبی بطور وضوح از ساق تا زیر پاها بلندتر و مانند تمام جنس‌های Idiocerus چند ردیف خار بزرگ دارد.

شکم به رنگ زرد است و مفصلهای آن کاملاً مشخص است که به وسیله نوار قهوه‌ای رنگ از هم جدا می‌شوند و در ماهها این نوار قهوه‌ای رنگ از هم جدا می‌شوند و در ماهها این نوار پررنگ تر است.

بالهای جلویی نیمه شفاف و دارای لکه‌های سبز رنگ می‌باشد و طول آن از انتهای شکم تجاوز می‌کند. بالهای عقبی شفاف و دارای رگبندی برجسته و واضح می‌باشد. آلت تناسلی نرها کاملاً مشخص است. در مناطق پسته خیز استان کرمان، این حشره را به نام شیره تر و در نواحی دامغان شفت سیاه و در یزد، شیره سیاه می‌شناسند.

بیولوژی و نحوه خسارات

این حشراه زمستان را بصورت بالغ در زیر پوست و شکاف تنها درختان می‌گذراند. در مناطقی که زمستان ملایم دارند (رفسنجان و کرمان)، حشرات بالغ از اواسط اسفند ماه و در قزوین که زمستان سرد دارد، در فروردین ماه شروع به فعالیت می‌کنند و در ساعات گرم روز روی شاخه‌ها و مخصوصا روی جوانه‌های جمع شده و خیلی حساسند، بطوری که با کوچکتریین صدا و یا حرکتی تغییر محل داده و از شاخه‌ای به شاخه دیگر و یا از درختی به درخت دیگر پرواز کرده و خود را پنهان می‌کنند.

حشرات کامل در این موقع روی جوانه‌ها نشسته، با خرطوم خود از شیره نباتی تغذیه می‌نمایند و از محل تغذیه حشره نباتی بصورت قطراتی خارج می‌شود. به محض بازشدن برگها و ظاهر شدن خوشه‌ها، ماده‌ها شروع به تخمریزی می‌کنند و با کمک آلت تخمریز خود (Tariere) در نسوج دمبرگ و دمگل (دم خوشه) سوراخی ایجاد کرده و در هر سوراخ دو عدد تخم سفید رنگ براق نزدیک به هم قرار می‌دهند. تخمها نسبت به سطح دمگل یا دمبرگ بطور مورب قرار می‌گیرند و ماده‌ها دور تخمها و مدخل سوراخ را بوسیله ترشحاتی که بعداً سیاه رنگ می‌شوند میپوشانند. زنجره‌ها دم خوشه را برای تخمریزی ترجیح می‌دهند و به همین جهت این حشره کمتر روی درختان نر و نهالهای جوان دیده می‌شود.

تعداد تخم یک ماده متغیر است و بطور متوسط به ۷۰ عدد می‌رسد و دوره تخمگذاری معمولاً ۱۵ روز طول می‌کشد و در صورتی که هوا سرد و بارانی باشد تا ۲۵ روز هم ادامه پیدا می‌کند. تخمها بعد از ۸ تا ۱۰ روز تفریخ شده و در شرایط نامساعد این دوره هم طولانی تر می‌شود. درهر صورت خروج پوره‌ها متقارن با خاتمه گل و تشکیل میوه پسته می‌باشد. پوره‌ها بیشتر در داخل خوشه‌های پسته جمع شده و خرطوم خود را در بافتهای گیاهی و پوست روی میوه‌های جوان (Pericarp) فرو کرده و از شیره نباتی تغذیه می‌کنند. از محل فروبردن خرطوم این حشرات شیره گیاهی خارج شده که همراه فضولات پوره‌ها روی برگ و خوشه‌های پسته می‌ریزد. این ترشحات علاوه بر اینکه موجب سوختگی برگ و خوشه پسته می‌شود، محیط مناسبی برای نشو و نمای قارچهای ساپروفیت ایجاد می‌کند. بطوری که اغلب درختان آلوده مبتلا به بیماری قارچی دوده (فوماژین) می‌شوند و در نتیجه میوه‌ها به تدریج خشک و چروکیده می‌شوند و در شرایط انبوهی آفت و خسارت زیاد، میوه مساعی روی درخت باقی نمی‌ماند.

دوره رشد پوره‌ها در حدود ۴۰ روز به شرح زیر طول می‌کشد تا بصورت حشره کامل درآیند.

مدت پورگی سن اول در حدود ۷ تا ۹ روز.

مدت پورگی سن دوم در حدود ۱۰ تا ۱۵ روز.

مدت پورگی سن سوم در حدود ۱۲ تا ۱۵ روز.

در شرایط اقلیمی قزوین، پوره‌ها در اوائل تیر ماه در رفسنجان با کم و بیش حدود ۲۰ روز تفاوت به مرحله بلوغ می‌رسند. خسارت عمده را پوره‌ها وارد می‌کنند و به محض بالغ شدن از تغذیه افتاده و خسارت وارده کاهش پیدا می‌کند. حشرات بالغ تا اواخر آبان ماه بر روی درختان بسر می‌برند. با سرد شدن هوا به پناهگاههای زمستانی خود می‌روند و این حشره در سال فقط یک نسل دارد.

با توجه به اینکه خروج پوره‌ها تدریجی و در یک دوره طولانی ۱۵ تا ۲۵ روزه انجام می‌گیرد، لذا در اوایل تیر ماه که پوره‌ها بالغ می‌شوند هنوز پوره‌های سن ۲ هم روی درخت مشاهده می‌شوند.

مبارزه

بطور کلی مبارزه اختصاصی علیه این آفت توصیه نمی‌شود ولی در صورتی که در بعضی از موارد آفت طغیانی باشد باید سمپاشی زمانی انجام شود که زنجره‌ها موفق به تخمریزی نشود. برای این منظور سمپاشی باید هنگام ظهور جوانه‌های برگ و گل صورت گیرد. این زمان تقریباً ۱۵-۲۰ روز قبل از بازشدن جوانه‌های برگ و ظهور گلها است. (نظمی افشار، ۱۳۳۹). در صورتی که مبارزه علیه حشرات کامل قبل از گل صورت نگیرد باید صبر نمود تا پوره‌ها ظاهر شوند و سپس اقدام به سمپاشی کرد.